🔊 Makaleyi Sesli Oku

Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Kök Hücre Kulübünün vesilesi ile 3 Ekim 2017 tarihin de başlamış olduğu Kök Hücre derslerine katılma şansı elde ettim. Bu şansı bana verdikleri için Kök Hücre Kulübündeki bütün meslektaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim.

Kök hücre gerek hastalıkların tedavisi noktasında, gerekse hastalıkların önlenmesi noktasında Tıp bilimini çok ileriye götürecek hatta çığır açacak bilgilerin olduğu, bir bilim dalı diye bilirim.

Kök Hücre nedir diye sorulacak olursa eğer, verilecek en basit yanıt herhalde hücrelerin atası ya da ham işlenmeyi bekleyen hücre demek doğru olur. Kök hücre sayesinde istenildiği üzere vücudumuzda kontrolsüz bir şekilde çoğalıp organizmanın çalışmasını engelleyen kanser hücrelerini, kök hücre sayesinde dur demek mümkün olacak. Tabi ki bu konu daha da irdelendiğin de var olan birçok hastalığın tedavisi aslında kök hücre biliminde saklı. Bu bilimin irdelenmesi ve anlaşılması gerektiğini düşünüyorum ve bu konuda kendimi geliştirmem gerektiğini düşünüyorum.

Hücreler insan vücudunun işlevselliği için var olan küçük yapı taşlarıdır. Bu yapılar organizmamızın çalışması için bütün bilgilerin saklı olduğu kaynaklardır. Döllenme döneminden insanın ölümüne kadar hücreler organizmanın her alanında farklı noktalarda işlevlerini sürdürmektedir. Döllenme döneminde var olan hücrelere kök hücre olarak adlandırdığımız, ham çalışma alanları henüz belli olmamış bütün işlevleri yerine getire bilecek kabiliyette hücreler mevcuttur. Bu hücreler zamanla görev dağılımı yaparak farklı alanlarda işlevlerini sürdürmeye başlarlar. Bu konuyu pekiştire bilmemiz için insanda embriyonik gelişme evrelerini birlikte inceleyelim.

Embriyonik gelişme evrelerini basit olarak 4 grupta incelenir

• Segmentasyon
• Gastrulasyon
• Nörolasyon
• Organogenez

Herbir evreyi açıklayacak olursak

Segmentasyon:

Yumurta ile spermin döllenmesinden sonra oluşan zigot hızlı bir şekilde mitoz bölünmeler geçirir. Bu şekilde oluşan her bir hücreye blastomer denir.

Blastomer sayısı artarken hücrelerin büyüklüğü azalır. Zigotun hacmi ise değişmez. Fakat bölünürken besin tüketildiği için ağırlık azalır.

Zigot bir kez bölündüğünde ikili blastomer oluşur. Bir kez daha bölündüğünde dörtlü blastomer oluşur. Bu şekilde mitoz bölünmeler devam ederken çok sayıda (32 – 64 blastomer) blastomer morula adı verilen yapıyı oluşturur. Morula evresindeki embriyo başlangıçtaki zigottan daha hafiftir. Moruladaki hücreler kenarlara doğru hareket ederek içi sıvı dolu, tek sıra hücrelerle çevrili küre şeklindeki yapıya dönüşür. Bu yapıya blastula denir. İçindeki sıvıya blastosöl sıvısı denir.

Blastula evresinde farklılaşma olmaz. Hücreler birbirinin aynısıdır. Yani kök hücre dediğimiz hücrelerdir.En dışta bulunan tek sıra dizili hücreler ektoderm tabakasını oluşturur.

Gastrulasyon:

Blastula evresinin ardından bir grup hücre içe doğru çökmeye başlar. Bu şekilde ilk sindirim boşluğu arkenteron oluşur. Embriyo artık iki tabakalıdır. Dışta ektoderm içte ise hücrelerin çökmesiyle oluşan ikinci tabaka endoderm bulunur. Ektoderm ve endodermden ayrılan hücreler farklılaşarak üçüncü bir tabakayı mezodermi oluşturur. Mezodermin gelişmesiyle oluşan ikinci vücut boşluğuna (karın boşluğu) sölom (gastrosöl) denir. Bu evredeki yapıya gastrula, gastrula oluşumuna da gastrulasyon (tabakalaşma) denir.

Nörolasyon:

Embriyo yapısı bir disk şeklindeyken Notokard denilen sırt ipliği oluşur. Notokard mitoz bölünmelerle nöral levhayı oluşturur. Nörol levha içeri çöker ve nöral tüp oluşur. Nörol tüpün geniş kısmından beyin, dar kısmından ise (omurgalılarda) omurga oluşur. Sinir dokusunun ve sinir sisteminin gelişmesini sağlayan farklılaşma evresine nörolasyon denir. Bu evrede kök hücreler farklı alanlarda kendine has işlevsellik kazanır. Nörol tüpün geniş kısmından bir kısım kök hücreler beyni, diğer kısım kök hücreler ise omurgayı oluşturur.

Organogenez:

Embriyo tabakalarından organ sistemlerinin meydana gelmesine organogenez denir. Organogenezde hücre bölünmesi, hücre göçü ve hücre farklılaşması dediğimiz kök hücrelerin farklı alanlarda işlevsellik kazanması gibi olaylar sonucu organlar meydana gelmektedir. Hücrelerde genler aynı olmakla birlikte artık gen faaliyeti farklılık göstermektedir. Hücreler arasında kümeleşme ve karşılıklı etkileşim, bazen hücre ölümleri organogenezde etkilidir (el ve ayak parmakları oluşurken hücre ölümleri görülür).

Anlaşıldığı gibi kök hücreler organizmanın her alanına dağılarak bulundukları alana göre çalışmaya başlarlar daha basit bir örnek verecek olursak, Tıp fakültesinden mezun olan Doktor adaylarını Kök hücre olarak tanımlarsak, ilk etapta bütün branşlar hakkında bilgi sahibidirler daha sonra uzmanlıklarını alarak kimi Kalp hastalıkları uzmanı, Kimi çocuk hastalıkları uzmanı vb. gibi uzmanlıklar edinirler. Genele baktığımızda uzmanlık elde etmiş her doktor genel olarak bütün branşlar hakkında genel bir bilgiye sahiptir. Kendi alanında çalışmaya başlayarak o alanın işlevini yüklenirler. İşte kök hücre de aynen bu şekilde farklı alanlarda o alanın işlevini yüklenir, sadece genel becerileri baskılanmış gözükür.

Bütün bunlardan sonra akla kök hücreyi nasıl elde edebiliriz sorusu geliyor. Bunun için 2 ayrı zaman söz konusu

1 Embriyonel dönemde başta anlatmış olduğum gibi Blastositten elde edebildiğimiz kök hücreler buna Embriyonik kök hücreler diye adlandırıyoruz

2.Bir de embriyonel olmayan 3 farklı kısımda incelenen hücreler mevcuttur bunlar;

• Erişkin Kök hücreler
• Fetüs Kök hücreleri
• Kadavra Kök hücreleri

Erişkin Kök hücrelerde tahmin edildiği gibi alanlarına göre işlevsellik kazandıkları için bulundukları alanlara göre isimlendirilmiştir yani

• Hematopoetik Kök Hücreler
• Kemik iliği kök hücreleri
• Periferik kan kök hücreleri
• Kordon kanı kök hücreleri
• Stromal Kök hücreler
• Organlardaki Kök Hücreler

Görüldüğü gibi kök hücreler zamanla farklılaşma potansiyellerine göre işlevsellik kazanırlar. Kök hücrelerin farklılaşma gerçirmesine Plastisite adı verilir. Bu göze alınarak aşağıda belirtiğim gibi sınıflandırılmışlardır.

1. Totipotent
2. Pluripotent
3. Multipotent
4. Oligopotent
5. Unipotent

Her bir kavramın anlamlarını irdeleyecek olursak

Totipotent; kök hücreleri vücudumuzun bütün doku ve hücrelerini oluşturma özelliğine sahip hücrelerdir. Bu hücreler yumurta ve sperm hücrelerinin füzyonundan sonra üretilirler. Döllenmiş yumurta hücresinin ilk bir iki mitoz bölünmesi sonucunda oluşan hücrelerdir. Yani tam bir bireyi verebilecek kapasitede olan hücrelerdir.

Pluripotent; kök hücreleri totipotent hücrelerden köken alan ve üç germ tabakasından gelişen bütün hücreleri oluşturma yeteneğinde olan hücrelerdir.

Multipotent; kök hücreleri birbirine yakın hücre gruplarını oluşturabilen kök hücreleridir. Yani Erişkin kök hücreler

Oligopotent; kök hücreleri lenfoid ve myeloid hücrelerde olduğu üzere sadece birkaç hücre grubunu oluşturan kök hücreleridir.

Unipotent; kök hücreleri kas ana hücresinde olduğu üzere bir hücre tipini oluşturan kök hücreleridir.

Aşağıda belirtilen şemada görüldüğü gibi kök hücrelerinin farklı potansiyel alanlardan elde edilerek kullanıla bilecek yapılar belirtilmiştir.

Embriyonik ve Yetişkin Kök hücre	Kaynak	Üretilen
Embriyonik Kök Hücre	Blastosistin iç hücre kitlesi	Tüm hücreler
Embriyonik Germ Hücre	Fetal gonadların primordial germ hücresi	Tüm hücreler
Yetişkin Hematopoietik kök hücre(HSC)	Kemik iliği, Umbilikal kord, Periferik kan	Kan hücresi
Mezenşimal kök hücre (MSC)	kemik iliği, kordon kanı, Periferik kan(yağ doku)	osteoblast, kondroblast, adiposit ,kas stromal hücreler
Nöral kök hücre	Beyin	Nöron, astrosit, oligodendrosit
Epitel öncü hücreler	Deri, GIS	Epidermal hücre, Kıl folükülleri glandular hücre,Epitelial crpt hücre
Çizgili kas öncü hücre	Kas,(kemik iliği)	Çizgili kas
Endotel öncü hücre	Damar(kemik iliği )	Endotel döşeyen hücre

Kaynaklar:

1. Embriyonik Kök Hücre Belirteçleri Embryonic Stem Cell Markers Maltepe Tıp Dergisi / Maltepe Medical Journal Hatice İsan1, Ayşe Uyanık2, Ranan Gülhan Aktaş Cilt: 8 Sayı: 2/ Eylül 2016 http://maltepetipdergisi.org/pdf/pdf_MTD_190.pdf
2. Prof. Mezhevikina Lyudmila Mikhailovna РОЛЬ ЛЕЙКЕМИЯ ИНГИБИРУЮЩЕГО ФАКТОРА В ПРОЦЕССАХ РОСТА И ДИФФЕРЕНЦПРОВКИ ЭМБРИОНАЛЬНЫХ СТВОЛОВЫХ КЛЕТОК И В РАННЕМ ЭМБРИОГЕНЕЗЕ (Erken embriyogenez döneminde LIF’ün kök hücre çoğalması ve farklılaşmasındaki rolü. 13 Ekim 2011 Moskova Devlet Üniversitesi M.V. Lomonosov biyolojik fakültesi.
3. İstanbul Üniversitesi Kök Hücre Kulübü Konferansları